Marian Benko (12.07.1907 r. – 24.11.1993 r.) architekt, planista przestrzennego, pedagog oraz zasłużony badacza sieci osadnictwa miejskiego południowo-wschodniego Mazowsza.
Urodził się 12 lipca 1907 r. w Ulanicy (pow. hajsyński) na Podolu (obszar Cesarstwa Rosyjskiego). Dzieciństwo spędził w Bortnikach (pow. bracławski) oraz w Ładyżynie (pow. hajsyński). Od 1916r. uczęszczał do Państwowego Gimnazjum w Bracławiu, a od 1917 r. do nowopowstałego Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej w Winnicy, w której skończył trzecią klasę. W 1920 r. Benkowie ewakuowali się do centralnej Polski. Od 1921 r. na stałe zamieszkali w Siedlcach, gdzie w 1925 r. Marian skończył Gimnazjum im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego. W tym samym roku zdał na Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. W roku szkolnym 1925/26 jego siostra Janina otrzymała posadę nauczyciela przyrody w Gimnazjum Żeńskim w Mińsku Maz. To m.in. przyczyniło się do osiedlenia się rodziny Benków w naszym mieście. Pierwsze lata studiów spędził jednak w Warszawie, gdzie podjął pierwszą pracę w swoim ulubionym zawodzie – architekta. Często odwiedzał swoich rodziców w Mińsku. W końcu po trzyletnim pobycie w stolicy przeniósł się na stałe do naszego miasta, z którym związał się na całe życie.
W Mińsku Maz. nawiązał współpracę z architektem inż. Michałem Sławińskim (1890-1940) – rzeczoznawcą Wydziału Powiatowego i miejscowego Magistratu, późniejszego architekta miejskiego Wilna, katyńczyka. Wykonywał projekty, kosztorysy i obliczenia statyczne. W trakcie studiów, w latach 1929-1930 został również zaangażowany przez Wydział Powiatowy w Mińsku Maz. przy rozbudowie szpitala. Był pomocnikiem inż. M. Sławińskiego. Wykonywał i inne prace techniczne, m.in. przy budowie szkoły powszechnej w Dobrem, czy kościoła garnizonowego w Siedlcach (dawny sobór prawosławny).
W czerwcu 1932 r. skończył studia, a 7 lipca tego roku w mińskim kościele poślubił Marię Jelińską – pracownicę biura Wydziału Powiatowego w Mińsku Mazowieckim. W tym samym jeszcze roku został powołany do odbycia służby wojskowej w batalionie szkolnym Centrum Wyszkolenia Saperów w Modlinie.
We wrześniu 1933 r. po zwolnieniu z wojska otrzymał pracę jako referent techniczny w Okręgowym Urzędzie Budownictwa Dowództwa Okręgu Korpusu nr I w Warszawie. Po dwóch latach został kierownikiem działu przetargów, a następnie działu projektów. Przez cały ten okres mieszkał w Mińsku. W 1935 r. Benkowie nabyli w Mińsku działki przy ul. Zielonej, na których Marian wybudował dom według własnego projektu.
Dodatkowo zatrudnił się jako nauczyciel w Wieczorowej Publicznej Szkole Dokształcającej Zawodowej w Mińsku Maz. Kontynuował też współpracę z inż. M. Sławińskim – pomagał mu przy projektowaniu różnych budynków, m. in. gmachu Starostwa i Wydziału Powiatowego w Mińsku Maz. przy ul. Kościuszki, kaplicy w Wielgolesie i dzwonnicy w Kuflewie.
We wrześniu 1939 r. jako ppor. rez. został dowódcą służby obrony przeciwlotniczej plutonu transportowego, który z Modlina miał być ewakuowany na Wołyń przez Rembertów-Mińsk-Siedlce i Włodawę. Nie dotarł jednak do celu, po inwazji Armii Czerwonej na wschodnie obszary państwa polskiego, oddział jego przyłączył się do armii “Polesie” gen. Fr. Kleeberga. Po bitwie pod Kockiem uniknął niewoli przedostając się do Mińska Maz.
W okresie okupacji Marian Benko nie brał bezpośredniego udziału w walce zbrojnej z okupantem. Obowiązek służenia krajowi realizował na polu naukowym. Rozpoczął studia badawcze i kompletował dokumentację kultury materialnej południowo-wschodniego Mazowsza, głównie terenów powiatu mińskiego (Mińsk, Cegłów, Jeruzal, Latowicz, Siennica i Stanisławów). Istotnym jego sukcesem naukowym – jeśli nie największym – było zlokalizowanie i zidentyfikowanie renesansowego miasteczka – Sendomierza zwanego też jako Sędomierz lub Sandomierz (obecnie teren miasta Mińska Maz. – plac J. Kilińskiego i jego okolice). Jednocześnie pracował – na początku okupacji w wytwórni namiastek herbaty “Manganit” w Warszawie, a od jesieni 1940 r. jako nauczyciel w mińskiej Publicznej Obowiązkowej Szkole Zawodowej – w której uczył materiałoznawca, nauki zawodu wraz z początkami mechaniki, chemii oraz dodatkowo w miejscowej Szkole Handlowej Wacława Rzyski, w której wykładał technikę reklamy. Ponadto brał udział w tajnym nauczaniu na poziomie szkoły średniej (Gimnazjum i Liceum) wykładając geometrię wykreślną.
W 1944 r., już po ustąpieniu Niemców, jako architekt zaangażował się w odbudowę kraju, najpierw na szczeblu powiatowym i wojewódzkim, a później centralnym. Po wyzwoleniu Mińska został pierwszym miejscowym architektem powiatowym a w listopadzie 1944 r. naczelnym architektem województwa warszawskiego. Po utworzeniu Wojewódzkiego Wydziału Odbudowy – został jego naczelnikiem. Zadaniem Mariana Benki było organizowanie wojewódzkiej i powiatowych służb budownictwa oraz kierowanie odbudową województwa warszawskiego. W dniu 12 IV 1945 r. opuścił Mińsk i przeniósł się do Pruszkowa, a następnie do Warszawy, w której mieszka już do końca życia. Kontaktu z Mińskiem nie zerwał.
Jesienią 1945 r. z jego inicjatywy Wojewódzki Wydział Odbudowy w porozumieniu Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego otworzył w Mińsku Maz. Liceum Budowlane i Szkołę Rzemiosł Budowlanych – zorganizowaną w formie Hufców Budowlanych “Świt”. Utworzone Liceum stało się później zalążkiem Ośrodka Szkolenia Budowlanego powstałego na gruntach PGR, dotychczasowego majątku ziemskiego “Mińsk-dwór” (obecnie ul. Budowlana). Dzięki temu, Mińsk stał się ważnym ośrodkiem szkolenia budowlanego, pierwszym w województwie i jednym z największych w kraju.
Z początkiem 1948 r. został członkiem Stronnictwa Ludowego (od 1949 r. ZSL), a z dniem 1 grudnia tego roku został zatrudniony w Ministerstwie Odbudowy na stanowisko dyrektora Departamentu Polityki Budowlanej. Funkcję tę pełnił do chwili przekształcenia Ministerstwa Odbudowy w Ministerstwo Budownictwa w 1949 r. W nowoutworzonym Ministerstwie organizował Departament Projektowania, w którym do końca 1950 r. był jego dyrektorem. W tym okresie prowadził prace związane z organizacją systemu państwowych biur projektowych oraz z tworzeniem normatywów projektowania.
W 1951 r., po reorganizacji resortu budownictwa został dyrektorem Departamentu Urbanistyki, w którym podjął się wydania pierwszych w Polsce normatywów urbanistycznych. Dwa lata później, w związku z kolejną reorganizacją naczelnych władz w budownictwie, przeszedł wraz z kierowanym przez siebie Departamentem do Komitetu d/s Urbanistyki i Architektury (KUA). Departamentem Urbanistyki – przemianowanym w międzyczasie na Departament Planowania Miast i Osiedli, kierował do 1956r. Z końcem tego roku w KUA organizował nowy Departament Projektów Zabudowy Wsi, którym kierował przez kilka miesięcy. W lutym 1957 r. został powołany przez Prezesa Rady Ministrów – Józefa Cyrankiewicza, na stanowisko wiceprezesa KUA. Funkcję tę pełnił do połowy 1960 r. W tym samym roku po przekształceniu KUA w Komitet Budownictwa, Urbanistyki i Architektury (KBUA), w dniu 30 czerwca został powołany na sekretarza tego Komitetu, w randze wiceministra. Funkcję tę pełnił do chwili jego rozwiązania w lutym 1964 r. Wówczas to przeszedł do pracy w Ministerstwie Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, na stanowisko dyrektora Departamentu Miejscowego Planowania Przestrzennego. Dyrektorem był do 1 maja 1970 r. a z dniem 1 lipca tego roku przeszedł na emeryturę.
Marian Benko był znanym i doświadczonym architektem, planistą przestrzennym oraz ekspertem w odbudowie kraju i zabudowy przestrzennej wsi. Dlatego brał udział w licznych konferencjach krajowych i zagranicznych, które zajmowały się tymi sprawami. Prowadził ożywione kontakty międzynarodowe, wyjeżdżał do ZSRR, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Bułgarii, NRD, Francji i Wielkiej Brytanii. Uczestniczył w posiedzeniach Towarzystwa Urbanistów Polskich.
W latach sześćdziesiątych publikował dużo artykułów z zakresu architektury i urbanistyki. Był inicjatorem i współautorem wielu aktów normatywnych dla planowania o organizacji przestrzennej osadnictwa wiejskiego. 30 listopada 1971 r. otrzymał dyplom doktora nauk technicznych nadany mu przez Instytut Architektury i Urbanistyki Politechniki Gdańskiej.
Był wielokrotnie uhonorowany orderami, odznaczeniami i wyróżnieniami, m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1956), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1964), Złotym Krzyżem Zasługi (1952), brązowym Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju (1968). Posiadał też odznaki: “Zasłużony dla Budownictwa Przemysłu Materiałów Budowlanych” (1979) oraz “Zasłużony Działacz Kultury” (1983). Otrzymał też tytuł Honorowego Obywatela miasta Mińsk Mazowiecki, nadany uchwałą MRN w MM nr XIX/61/71 z dnia 27 kwietnia 1971 oraz członka honorowego Towarzystwa Przyjaciół Mińska Mazowieckiego (1985).
Na początku lat 90. stan jego zdrowia pogorszył się. Zmarł 24 listopada 1993 r. w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Mińsku Maz.
Dr Marian Benko jest autorem przeszło osiemdziesięciu artykułów, rozpraw i opracowań studialnych, problemowych oraz kilku książek. Z jego naukowego dorobku poniżej prezentujemy wybór najważniejszych prac dotyczących dziejów Mazowsza, szczególnie z zakresu zabytkowych układów urbanistycznych i zabytków architektury.
Publikacje:
- Mińsk Mazowiecki i jego rozwój od 1421 r. (przyczynek do historii miasta), wyd. Dom Kultury w Mińsku Maz., kwiecień 1945, mps – treść odczytu;
- Sendomierz miasto nieznane, “Miasto”, 1951, nr 12;
- Rozwój miasta Mińsk Mazowiecki, “Planowanie Miast”, Warszawa 1951, z. 5;
- Mało znane dzieło Antoniego Solari w Siennicy, “Studium z Historii Budowy Miast. Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury”, Warszawa 1955, zeszyt 1/14;
- Cegłów – renesansowe miasteczko mazowieckie i jego zagadnienia konserwatorskie, “Ochrona Zabytków”, 1955, nr 2;
- Kilka uwag o zabytkowych domach podcieniowych w Stanisławowie i Latowiczu na tle założeń przestrzennych tych osiedli, “Ochrona Zabytków”, 1955, nr 4;
- Mało znany zabytek wczesnego Odrodzenia w Jeruzalu, “Ochrona Zabytków”, 1956, nr1/2;
- Dawne ośrodki miejskie południowego Mazowsza prawobrzeżnego, “Ochrona Zabytków”, 1956, nr 4;
- Mało znane klasycystyczne budowle dworskie powiatu mińskiego i ich problemy konserwatorskie, “Ochrona Zabytków”, 1957, nr 3;
- Uwagi o zabytkach budownictwa drewnianego na Mazowszu południowo-wschodnim, “Ochrona Zabytków”, 1958, nr 1;
- Mińsk Mazowiecki na tle dawnych ośrodków miejskich południowego Mazowsza prawobrzeżnego, [w:] Materiały sesji popularnonaukowej, Mińsk Maz. 1964, wyd. Powiatowy Komitet Frontu Jedności Narodu i Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego (z okazji 100 rocznicy powstania styczniowego i 20-lecia PRL);
- Rozwój Przestrzenny Mińska Mazowieckiego, [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421-1971, pod red. J. Kazimierskiego, Warszawa 1976.
opracował: Janusz Kuligowski